Jesień 1939 r. to dramatyczny fragment biografii Mieczysława Wajnberga. Wiadomo, że opuścił Warszawę i przedostał się do Związku Radzieckiego. Dotarł do Mińska, gdzie ukończył konserwatoriumw klasie kompozycji, a po ataku III Rzeszy na Związek Radziecki w czerwcu 1941 r. udało mu się uciec do Taszkientu. Pracował jako korepetytor w operze, skomponował wiele nowych utworów, a także ożenił się z Natalią Wowsi-Michoels, córką znanego aktora i reżysera żydowskiego Solomona Michoelsa. Ostatecznie, dzięki znajomości z Dymitrem Szostakowiczem w 1943 r. osiadł w Moskwie. Do końca życia pozostał jednak głęboko związany z Warszawą.

Biograficzne zagadki

Sam kompozytor niechętnie mówił o wojennych doświadczeniach:

Doszliśmy do linii demarkacyjnej. Z jednej strony stały oddziały hitlerowskie, z drugiej radzieccy pogranicznicy – wspomina na łamach pisma „Muzykalnaja akademija” w 1994 r. - Zorganizowano oddział, który miał sprawdzać dokumenty. Robili to niedbale, bo w kolejce czekało mnóstwo ludzi. Kiedy podeszli do mnie, zapytali: „Nazwisko?” – „Wajnberg” – „Imię?” – „Mieczysław” – „Co to takiego Mieczysław? Żyd?” – „Żyd” – „No to będziesz Mojsjej”

Jednak rodzina i znajomi zawsze zwracali się do niego używając zdrobnienia Mietek.

Niejasne są powody, dla których Mieczysław do granicy z ZSRR dotarł sam. Warszawę najprawdopodobniej opuszczali całą rodziną, nie wiemy jednak z całą pewnością, w którym momencie i dlaczego się rozdzielili.
Pewne jest jedynie, że tylko Mieczysławowi udało się dostać do pociągu, który zabrał go w głąb ZSRR. Natalia, pierwsza żona kompozytora, opowiadała, że Wajnbergowie planowali opuścić Warszawę razem, a rozdzielili się dopiero maszerując w kolumnie uchodźców. Rodzice z Esterą zostali z tyłu, ponieważ złamał się jej obcas, a nie chcieli zostawiać dziewczyny samej. W konsekwencji spóźnili się na pociąg, którym Mieczysław pojechał sam i spróbował przekroczyć granicę na własną rękę. Ta opowieść wyjaśnia po trosze pewne zachowania kompozytora.

Żeby nie spóźnić się na pociąg

Doświadczenia wojenne odcisnęły głębokie piętno na jego psychice:

Ciągła obawa przed byciem spóźnionym była tylko jedną z wielu fobii mojego ojca. Ale, jak wiadomo, irracjonalne leki bywają najbardziej uporczywe. I tak właśnie zdarzyło się kiedyś mojemu ojcu wracającemu z Leningradu do Moskwy – stawił się na dworcu, który położony był dokładnie naprzeciwko hotelu, na trzy godziny przed odjazdem pociągu. Nasze starania, żeby wyperswadować mu ten pomysł, spełzły na niczym, ponieważ ojciec miał tylko jedną odpowiedź: a co, jeśli przyjadą czołgi i nie zdążymy na ten pociąg?

- opowiada córka Mieczysława Wajnberga, Wiktoria.

Kadisz

Początkowo kompozytor sądził, że jego rodzice zginęli w getcie warszawskim. Później dotarły do niego informacje, jakoby przewieziono ich do getta w Łodzi, a następnie do obozu pracy w Trawnikach. Pamięci ofiar warszawskiego getta zadedykował nawet 21. Symfonię o podtytule Kadisz.

Kadisz to jedna z najważniejszych modlitw judaizmu, jest odmawiany między innymi podczas uroczystości żałobnych. Informację o wywiezieniu rodziny do Trawnik miał Wajnbergowi przekazać dawny sąsiad spotkany podczas pobytu w Warszawie. Jak do tej pory nie udało się potwierdzić przebywania rodziny kompozytora w getcie warszawskim ani ewentualnego wywiezienia do Trawnik.

Łuniniec

Istnieje jeszcze jedna hipoteza dotycząca śmierci rodziny Wajnbergów – można ją znaleźć w Leksykonie Teatru Jidisz Zalmena Zylbercwaiga. Według nie Szmul Wajnberg podczas wojny prowadził orkiestrę kinową i został zamordowany w Łunińcu na Polesiu. Z tej relacji wynika, że przynajmniej być może także i on dotarł na teren kontrolowany przez ZSRR. Jego artystyczne kwalifikacje mogły wzbudzić zainteresowanie władz poszukujących wśród uchodźców intelektualistów i artystów żydowskiego pochodzenia. Być może przez jakiś czas Mieczysław Wajnberg także przebywał na Polesiu, ponieważ rękopis jednej z jego wczesnych sonat fortepianowych (op. 5) jest datowana: Łuniniec 1940 r.