Z odbudowanym, klasycystycznym budynkiem stojącym po nieparzystej stronie al. „Solidarności”, niemal na rogu pl. Bankowego, związanych jest wiele historii. W czasach okupacji adres ten włączono do getta. W obszernych pomieszczeniach umieszczono oddziały żydowskiego Szpitala na Czystem, którego siedziba główna znalazła się poza gettem.

Przed wojną natomiast, znajdowała się tu siedziba Monopolu Spirytusowego. Wcześniej, do maja 1925 r. w budynku tym mieścił się teatr Centralny, jedna ze stałych warszawskich scen żydowskich. Jakie rodzinne historie łączą z tym miejscem Mieczysława Wajnberga?

Przebłysk pamięci o międzywojennej Warszawie

Historia dzieciństwa i młodości Mieczysława Wajnberga to kolekcja wspomnień, które trudno ułożyć w spójną opowieść. W oficjalnych wywiadach, których udzielał w ZSRR, starał się ujawniać możliwie jak najmniej szczegółów, które mogłyby być użyte przeciwko niemu lub jego bliskim. Podobnie redagował swoje oficjalne biografie tworzone na potrzeby sowieckiej biurokracji. Prawdopodobnie uciekał też od wspominania traumatycznych przeżyć: ucieczki z Warszawy na początku wojny oraz uwięzienia i prześladowania w ZSRR w latach 40. i 50. XX w.

To, co wiadomo (prawie) na pewno

W 1919 r. w sali teatru Centralnego przy ul. Leszno 1 odbył się zjazd założycielski Związku Zawodowego Artystów Żydowskich, w którym wziął udział także Szmul Wajnberg. Wszedł również do zarządu tej organizacji.

Z teatrem Centralnym była też związana Sonja Wajnberg (lub Sonja Karl) – aktorka, której nazwisko pojawia się we wspomnieniach o Mieczysławie i jego ojcu, ale w tak różnych kontekstach, że badacze nie są zgodni, kim dla nich była. Próbowano ją identyfikować jako żonę Szmula i matkę jego syna. Według innej hipotezy mogła to być pierwsza żona Szmula, z którą rozwiódł się przed związaniem się z matką swoich dzieci: Mietka i Estery. Według innej, Sonja Wajnberg była siostrą Szmula. We wspomnieniach rodzinnych przechowała się pamięć licznej, 12-osobowej, gromadki rodzeństwa Wajnbergów żyjących na przełomie stuleci w Kiszyniowie. Do naszych czasów ocalała pozowana fotografia Szmula z siostrami Sonją i Adelą - imion pozostałego rodzeństwa nie znamy. Dziś wiemy jedynie, że Sonja Wajnberg była związana z teatrem Centralnym.

Szmul nawiązał współpracę z tym teatrem zaraz po przyjeździe do Warszawy podczas I wojny światowej. Honararia za występy w Centralnym musiały stanowić ważną pozycję w budżecie domowym, ponieważ po zamknięciu teatru i rozwiązaniu zespołu w połowie lat 20. Wajnberg senior zarejestrował jako bezrobotny.

Pamięć bywa zawodna

W 1914 roku, tuż przed wojną, przyjechałem do Łodzi dyrygować dla trupy Zandberga. W 1916 roku trafiłem do Teatru Central w Warszawie, naprzeciw nowo powstałego teatru Skala

– to fragment życiorysu Szmula Wajnberga opublikowanego w „Leksykonie Teatru Jidysz” Zalmena Zylbercweiga. To samo źródło (choć budzące wątpliwości) zawiera informacje o życiu rodzinnym i artystycznym Soni Wajnberg.

Może teatr Centralny, zamknięty w połowie lat 20. pomylono z innym teatrem o podobnej nazwie, który działał w tym samym czasie co Scala. Faktycznie, na samym początku lat 30., przy ul. Dzikiej 9 funkcjonowała scena teatralna o nazwie Central, ale nie była to kontynuacja teatru z Leszna. Ten teatr został zamknięty w 1933 r. a salę zaadaptowano na kino „Unia”.